„Soba tajni“ Miljana Paunovića (IP Jovan, Beograd, 2018, drugo izdanje), čita se u jednom dahu, budući da strukturom priče izaziva radoznalost čitaoca bez obzira na čitalačko iskustvo i očekivanja od samog žanra. Ono što je sveže, zanimljivo i pleni pažnju jeste ukorenjenost prepoznatljivog žanra u domaće aktuelne prilike, koje Miljan Paunović kao politikolog odlično poznaje. Autor je odlučan u rušenju utopijskih mitova o savremenom svetu u kojem živimo i posmatranju fenomena tog sveta iz jednog lokalnog ćoška i vizure pripadnika naroda koji prvobitno nije imao istorijski plan da u tom ćošku i ostane.
Zamišljen da prikaže „razvojni put” glavnog lika Milana Janića, roman Miljana Paunovića se u građenju priče i karakterizaciji likova intuitivno oslanja na tradiciju srpskog (i beogradskog) romana o došljacima s početka XX veka (Milutin Uskoković). Ako pođemo malo dalje u književnu istoriju, pronaći ćemo srodnosti sa temama i likovima kakve su opisivali srpski realisti XIX veka (nezaboravni Milan Narandžić iz pera Jakova Ignjatovića), ali i sa pravcem koji su veliki realisti i kritičari srpskog demokratskog društva tada zauzimali (Stevan Sremac, Laza Lazarević, Radoje Domanović), uz neizbežne fanastične zaplete i mitska bića, kakve je u svojim pripovetkama prikazivao Milovan Glišić. Kada bismo, dakle, u jednom nizu prikazali književnoistorijsko mesto romana „Soba tajni”, početna nit bi svakako bila u srpskoj realističkoj književnoj tradiciji XIX i XX veka, a kraj te niti bi bio u našim vremenima. U tom nizu mogli bismo sagledati i uporediti generacijske težnje i društvene vrednosti, koje su se smenjivale uporedo sa istorijskim smenama državnih i društvenih uređenja. Kakva je sudbina ondašnjeg i sadašnjeg mladog studenta iz unutrašnjosti, izvedenog na scenu (ili, bolje reći: arenu) velikog grada, gde je prinuđen da uspe ili da umre? Sve lične i univerzalne vrednosti u koje je do tog trenutka verovao savremeni junak Milan Janić biće nanovo preispitane i vrednovane: drugarstvo, ljubavni, porodični i svi drugi društveni odnosi, a najviše – verovanje da čovek sam bira svoj put i da je čovek većinski vlasnik svog života. To je svakako novostvorena vrednost u ovom romanu – mogućnost data čitaocu da u istorijskoj horizontali poredi ostvarenja demokratskih uređenja i nit koja roman spaja sa velikom tradicijom evropske (anti)utopijske književnosti.
Po prirodi tematike ove vrste, roman je vešto građen na kontrastima male sredine iz koje je glavni lik potekao, gde je još uvek prisutno patrijarhalno ustrojstvo, pa i magijski rituali koji treba da očuvaju konstruktivnost i funkcionalnost takvog poretka (reč je o istočnoj Srbiji) sa prestonicom u kojoj se tradicionalno i nasleđeno mešaju sa stranim, modernim, tehnološkim i destruktivnim činiocima. Glavni lik, Milan Janić je nenadano, već samim svojim dolaskom na studije, prepoznat, izabran i usmeren da vrtoglavo stremi ka funkciji budućeg lidera promena, na tajnom mestu zvanom „Centar”, što je u sukobu sa vrednostima rada i postepenog napretka, nasleđenim u roditeljskom domu i personalizovanim u liku baba-Jane. U igri probabilizma i determinizma, Milan Janić će shvatiti da je premalo dešavanja u njegovom životu bilo prepušteno slučaju, a još manje – kvalitetu i izuzetnosti koji svaki mladi čovek u (mladalačkoj) zabludi pripisuje sebi.
Postoji u romanu fina tenzija između tradicionalnog, mitsko-magijskog i savremenog, tehničkog i tehnološkog predviđanja sudbina svih likova, čiji sukob predstavlja jedan od estetskih vrhova romana. S jedne strane, tradicionalno je personalizovano kroz ljudske i prijateljske likove, a moderno je depersonalizovano uvođenjem čudesnih mašina i softvera za viđenje prošlosti i budućnosti. Tragika pojedinca je oštro podcrtana zamenom ovih instanci i porukom da je sve, kao u čuvenom filmu „Matriks”, predodređeno od strane bezličnog sistema zvanog „Centar”. Za mladog čoveka nema prijateljskih likova i vodiča kroz svet ka samoostvarenju. Milan Janić, pak, nije tip koji bi se nad saznanjem o unapred utvrđenim pravilima igre snuždio ili razočarao – njegova filozofija vitalizma najbolje se ogleda u brojnim seksualnim aferama i izletima, pijankama i bekstvima od očiju „službe”, ne ostavljajući mu prostora za kontemplaciju, samokritiku, tugu, očaj ili kajanje. Kao po receptu onog strip junaka, „ako kaniš dobiti, ne smiješ izgubiti”, Milan Janić naizgled prilično lako prelazi preko gubitaka u svom ličnom svetu vrednosti i prihvata pravila igre „Centra”, po čemu liči na svog imenjaka Narandžića iz Ignjatovićevog romana. Na mestu gde bi psihologija imala šta reći, nalazi se mitska avet, Mora (ili Glišićevo „crno dete”), koji simbolizuju teret Milanovog prelaska na mračnu stranu. Mora se pojavljuje kao fantazijska nasuprot onim realnim ljubavnicama, pa i nestaje u trenutku njegove samospoznaje i predavanja sebe Centru.
Miljan Paunović na intrigantan način dovodi na sučeljavanje više generacijskih predstavnika savremenog i budućeg društva, koje će svakako čitaoca ostaviti u stanju estetske upitanosti i etičke nedoumice.
Alergorijsko i fantastično u romanu Miljana Paunovića brižljivo su dovedeni u sklad sa realističkim i faktografskim pripovedačkim prosedeima, gradeći (anti)utopijsku sliku sveta na razumljiv, čitaocu prihvatljiv i razumljiv način, doziranim dodavanjem mistifikacije uz tople porodične scene, izbegavanjem patetike i beskonačne kontemplacije koja ne vodi ničemu. Jezički, roman je izgrađen od fragmenata populističkih, dijalekatskih i žargonskih govora, koji su smišljeno stavljeni u usta likova, da ih odaju. Žargon ima jasnu ulogu da unificira učesnike zavera i nedvosmisleno vrednuje njihove istinske namere i domete u ovoj (anti)utopijskoj viziji. Miljanovo slojevito građenje romana na ovakvim postavkama može da očekuje i u budućnosti veliku podršku i odobravanje čitalačke publike.
Autorka teksta Sanja Dačić je pisac i članica Udruženja književnika Srbije
Ostavite komentar